Περί τίνους πρόκειται;

Ο Ντόναλντ Τραμπ έχει προ πολλού εγκαταλείψει κάθε έννοια κράτους δικαίου και κυβερνά με το σύνθημα: «Όποιος σώζει την πατρίδα του δεν παραβιάζει κανέναν νόμο» [1]. Όσοι πιστεύουν ότι η Ευρώπη είναι προπύργιο του Κράτους Δικαίου και ότι αυτά δεν συμβαίνουν εδώ, κάνει λάθος. Ο ακροδεξιός αρχηγός του FPÖ της Αυστρίας Herbert Kickl το έχει δηλώσει ευθαρσώς, ενώ όλο και το ακούμε λολο και περισσότερο από Γερμανούς πολιτικούς – τελευταία ακόμη και από επικεφαλής ομοσπονδιακών αρχών[2] – ότι εάν ο νόμος στέκεται εμπόδιο στην πολιτική, τότε πρέπει να αλλάξει ή να καταργηθεί. Ο νόμος πρέπει λένε να ακολουθεί την πολιτική – όχι το αντίστροφο. Ορισμένοι νομικοί φτλανουν να υποστηρίξουν μια «λιγότερο αυστηρή ερμηνεία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων», υποδεικνύοντας ότι η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα θα μπορούσε, σε τελική ανάλυση, να αναθεωρηθεί [3].

Τί συμπέρασμα να βγάλουμε από τέτοιες δηλώσεις; Υπάρχει νομικά η δυνατότητα να «σεβόμαστε τα ανθρώπινα δικαιώματα λιγότερο» ή να καταργήσουμε το δίκαιο του ασύλου; Τί είναι δυνατόν να αλλάξει – και πώς; Και τί συμβαίνει όταν οι κυβερνήσεις ενεργούν πέρα ή ενάντια στο νόμο;

Με αυτό το ενημερωτικό σημείωμα θέλουμε να θέσουμε το υπόβαθρο και τα επιχειρήματα της τρέχουσας συζήτησης. Στις συστάσεις που διατυπώνουμε στο τέλος, συνοψίζουμε με σαφήνεια τα βασικά της σημεία.

Ποιά τα κρίσιμα νομικά ερωτηματα;

1. Η αγνόηση του νόμου σημαίνει αγνόηση του κράτους δικαίου

Πολιτικές που παραβιάζουν το ισχύον δίκαιο δεν είναι μόνο παράνομες – είναι παραβιάσεις της ίδιας της αρχής του κράτους δικαίου. Στο δημόσιο διάλογο, το «κράτος δικαίου» προβάλλεται συχνά ως ένα είδος φύλακα που επιβάλλει την τάξη αυστηρά. Το γερμανικό Σύνταγμα (Grundgesetz) το κατανοεί διαφορετικά. Διακρίνει μεταξύ μιας τυπικής και μιας ουσιαστικής έννοιας κράτους δικαίου: η ουσιαστική έννοια εμπλουτίζει την τυπική – εισάγοντας τη διάσταση της δικαιοσύνης[4]. Αυτό σημαίνει, αφενός, ότι το κράτος οφείλει να επιβάλει τον νόμο και, αφετέρου –και κυριότερο– ότι το κράτος το ίδιο, δηλαδή η εκτελεστική εξουσία, δεσμεύεται από τον «νόμο και τη δικαιοσύνη» και άρα οριοθετείται το κρατικό μονοπώλιο της βίας[5]. Το γεγονός αυτό διατυπώνεται σαφώς στο άρθρο 20 παράγραφος 3 του γερμανικού Συντάγματος και στο άρθρο 2 της Συνθήκης της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι κρατικές αρχές οφείλουν πάντοτε να συμμορφώνονται με το ισχύον δίκαιο. Εάν δεν το κάνουν και, αντίθετα, αν το παραβιάζουν, παραβιάζουν επίσης το κράτος δικαίου[6]. Το ζήτημα του πώς εφαρμόζεται ο νόμος σε μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης ή κρίσης, θα το εξηγήσουμε σε επόμενό μας ενημερωτικό σημείωμα σύντομα.

2. Πώς αλλάζει το διεθνές δίκαιο, το δίκαιο της ΕΕ και τα ανθρώπινα δικαιώματα;

Στο πρώτο ενημερωτικό σημείωμα δείξαμε ότι οι επιστροφές στα σύνορα παραβιάζουν τόσο τα ανθρώπινα δικαιώματα όσο και το δίκαιο της ΕΕ [7]. Όταν λοιπόν οι κάποιοι αναρωτιούνται γιατί το δίκαιο δεν μπορεί να αλλάξει έτσι απλά, αμφισβητούν στην πραγματικότητα τα ίδια τα θεμέλια της ευρωπαϊκής κοινότητας αξιών – τη Χάρτα Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ και την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ). Η απαγόρευση της απάνθρωπης και εξευτελιστικής μεταχείρισης – απαγόρευση που παραβιάζουν οι επιστροφές στα σύνορα σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΔΑΔ) [8] – είναι απόλυτη. Αποτελεί μία από τις «θεμελιωδέστερες αξίες των δημοκρατικών κοινωνιών» και δεν επιτρέπεται καμία παρέκκλιση [9]. Για παράδειγμα, σε μία υπόθεση όπου ένας γερμανός αστυνομικός χρησιμοποίησε βασανιστήρια προκειμένου να εντοπίσει ένα παιδί θύμα απαγωγής, το ΕΔΑΔ έκρινε ότι αυτή η «χρήση βασανιστηρίων για να διασώσεις κάποιον» συνιστά παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων [10]. Εξαιρέσεις δεν επιτρέπονται. Αν θέλει κανείς να «αλλάξει το δίκαιο», θα πρέπει να τροποποιήσει την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και τη Σύμβαση της Γενεύης για τους–τις Πρόσφυγες του 1951, ίσως ακόμη και την Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και σίγουρα τη Χάρτα Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ, τις Συνθήκες της ΕΕ, το παράγωγο δίκαιο της ΕΕ (όπως κανονισμούς και οδηγίες) και τελικά και το γερμανικό Σύνταγμα. Για να επιστρέψουμε στο αρχικό ερώτημα: Υπάρχει η δυνατότητα να καταργήσουμε το κράτος δικαίου, τα ανθρώπινα δικαιώματα και το δίκαιο του ασύλου; Θα ήταν αρκετά δύσκολο. Η Χάρτα των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ είναι πρωτογενές δίκαιο της ΕΕ [11] και μπορεί να αλλάξει μόνο μέσω μιας πολύπλοκης διαδικασίας [12]. Κάθε αλλαγή απαιτεί: Μια σύνοδο που συγκαλεί το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, όπου οι εκπρόσωποι από τα κράτη μέλη, από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, τα εθνικά κοινοβούλια και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή συζητούν τις τροποποιήσεις. Μια διακυβερνητική διάσκεψη μεταξύ των κρατών μελών για τη συζήτηση των αποτελεσμάτων. Ομόφωνη επικύρωσή τους από όλα τα κράτη μέλη σύμφωνα με τα εθνικά τους συντάγματα. Πιο εύκολα αλλάζει το «δευτερεύον» δίκαιο της ΕΕ [13] (π.χ. ο κανονισμός Δουβλίνο ΙΙΙ, τον οποία παραβιάζουν οι επιστροφές στα σύνορα)  [14]: Αλλαγές μπορεί να προτείνει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή – και μόνον αυτή. Αυτές πρέπει να εγκριθούν από την πλειοψηφία τόσο του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου όσο και του Συμβουλίου της ΕΕ (δηλ. των αρχηγών κρατών και κυβερνήσεων), μέσω μιας περίπλοκης διαδικασίας [15]. Τέλος, η παραβίαση του δικαίου της ΕΕ παραβιάζει αυτόματα και το γερμανικό – και κάθε εθνικό– Σύνταγμα καθώς σαφώς ορίζουν την υπεροχή του δικαίου της ΕΕ. Είναι επί της αρχής εφικτό να τροποποιηθεί το εν λόγω άρθρο του Συντάγματος. Σύμφωνα με το άρθρο 79 του γερμανικού Συντάγματος, αυτό θα απαιτούσε την υποβολή πρότασης από το Ομοσπονδιακό Συμβούλιο (Bundesrat), το Ομοσπονδιακό Κοινοβούλιο (Bundestag) ή την Ομοσπονδιακή Κυβέρνηση, η οποία θα απαιτούσε πλειοψηφία 2/3 και στα δύο σώματα. Ωστόσο, συνέπεια της απόφασης μη αναγνώρισης της υπεροχής του δικαίου της ΕΕ θα ήταν η de facto αποχώρηση από την ΕΕ [16]. Όσον αφορά την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, αυτή μπορεί να τροποποιηθεί μόνο μέσω πρόσθετων πρωτοκόλλων στα οποία πρέπει να συμφωνήσουν και τα 46 κράτη μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης. Αν η Γερμανία θέλει να εξαιρεθεί από την απαγόρευση των βασανιστηρίων και της απάνθρωπης μεταχείρισης, θα πρέπει να αποσυρθεί πλήρως από την ΕΣΔΑ. Σχετικά με τη Σύμβαση της Γενεύης του 1951 για τους–τις πρόσφυγες, αυτή τροποποιείται με μια περίπλοκη διαδικασία. Σύμφωνα με το άρθρο 45, ένα συμβαλλόμενο κράτος μπορεί να προτείνει μια τροποποίηση, η οποία πρέπει να υποβληθεί στον Γενικό Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών και ο οποίος τη διαβιβάζει σε όλα τα υπόλοιπα συμβαλλόμενα κράτη. Εάν συμφωνήσει το ένα τρίτο των κρατών μελών τουλάχιστον, συγκαλείται διεθνής διάσκεψη για τη συζήτηση της τροποποίησης. Η τροποποίηση θα ισχύσει μόνο για τα κράτη που την επικυρώνουν. Η Σύμβαση της Γενεύης μπορεί επίσης να καταγγελθεί (άρθρο 44), απόφαση που τίθεται σε ισχύ μετά από ένα έτος. Μέχρι σήμερα, ούτε ένα κράτος δεν έχει αποσυρθεί από τη Σύμβαση της Γενεύης του 1951 για τους–τις πρόσφυγες. Η απαγόρευση των βασανιστηρίων – από την οποία απορρέει και η αρχή της μη επαναπροώθησης – αποτελεί εθιμικό διεθνές δίκαιο και αναγκαστικό διεθνές δίκαιο (ius cogens) – δηλαδή είναι υποχρεωτικό και δεν μπορεί να αναιρεθεί. Αυτό έλαβε για παράδειγμα υπόψη το Ανώτατο Δικαστήριο της Βρετανίας όταν αποφάνθηκε για τη λεγόμενη συμφωνία της Ρουάντα [17], αφήνοντας τελικά το θέμα ανοιχτό επειδή η Μεγάλη Βρετανία, ως μέλος του Συμβουλίου της Ευρώπης, είναι επίσης κράτος μέλος της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα.

3. Όσοι αγνοούν το διεθνές δίκαιο αναιρούν το αντιφασιστικό «ποτέ ξανά» του 1945

Το σύστημα των Ηνωμένων Εθνών, οι βασικές συνθήκες για τα ανθρώπινα δικαιώματα και το διεθνές προσφυγικό δίκαιο δημιουργήθηκαν σαν απάντηση στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Έπειτα από την ανθρώπινη, πολιτική και ηθική καταστροφή των χρόνων πριν το 1945, η διεθνής κοινότητα συμφώνησε σε ορισμένα ελάχιστα πρότυπα για την αντιμετώπιση του συνόλου των ανθρώπων στο πνεύμα ενός συλλογικού «ποτέ ξανά». Από τότε, όλοι οι άνθρωποι, και αυτό περιλαμβάνει ρητά και τους-τις πρόσφυγες, πρέπει να μπορούν να επικαλεστούν ένα ελάχιστο επίπεδο δικαιωμάτων, αποκλειστικά και μόνο επειδή είναι άνθρωποι. Η μεταπολεμική συναίνεση, η οποία εξακολουθεί να είναι δεσμευτική μέχρι σήμερα, περιλαμβάνει ρητά το «δικαίωμα να έχεις δικαιώματα», όπως εύστοχα το αποκάλεσε η Hannah Arendt [18].

Το δικαίωμα στα ανθρώπινα δικαιώματα είναι αναφαίρετο. Τί σημαίνει αυτό στην περίπτωση των προσφύγων; Οι πρόσφυγες έχουν χάσει την προστασία του κράτους καταγωγής τους. Δεν απολαμβάνουν πλέον το de facto προνόμιο μιας ουσιαστικά προστατευτικής ιθαγένειας/ιδιότητας του πολίτη. Συνεπώς, ιδιαίτερα οι πρόσφυγες εξαρτώνται από το ότι τα άλλα κράτη σέβονται και προστατεύουν τα δικαιώματά τους, που απορρέουν αποκλειστικά από την ανθρώπινη ιδιότητά τους. Όποιος ζητά «λιγότερο αυστηρή εφαρμογή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων» ή να παραλειφθεί ή να καταργηθεί πλήρως το διεθνές προσφυγικό δίκαιο, έρχεται σε ρήξη με την πολιτική, ηθική και ανθρωπιστική συναίνεση της διεθνούς κοινότητας που συμφωνήθηκε μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Το «ποτέ ξανά» του 1945 χάνει έτσι το θεμέλιό του. Οι καθηγητές-ριες του δικαίου, οι ομοσπονδιακοί πολιτικοί και οι επικεφαλής των ομοσπονδιακών αρχών θα πρέπει να το γνωρίζουν αυτό, ιδίως στη Γερμανία.

[1] Compare Kim Lane Scheppele, Trump’s Counter-Constitution. “He who saves his Country does not violate any Law”, Verfassungsblog vom 21. February 2025, available here.

[2] The President of the Federal Office for Migration and Refugees, Hans-Eckhardt Sommer, has spoken out in favor of abolishing the individual right to asylum, and the Geneva Refugee Convention could also be amended, Tagesschau from April 1, 2025, available here: https://bitl.to/4MT5.

[3] Katrin Elger and Dietmar Hipp, " Wir müssen die Menschenrechte weniger streng handhaben ", interview with Daniel Thym, Der Spiegel, March 16, 2025, available here: https://bitl.to/4MW4 (€).

[4] This has been clearly presented by Kyrill-Alexander Schwarz, Rechtsstaat und ziviler Ungehorsam, Neue Juristische Wochenschrift 2023, p. 275 et seq.

[5] Maximilian Pichl, Gefährliche Rede vom "Rechts­staat", Legal Tribute Online, 2019, available here: https://bitl.to/41y1.

[6] Further information on the rule of law problem in European asylum policy: Robert Nestler, Tagesspiegel 29 June 2023, available here: https://bitl.to/3wgN.

[7] Equal Rights Beyond Borders, Why refoulement at the border is illegal. Borderlines: Briefings on Migration and Human Rights, February 21, 2025, available here: https://bitl.to/42ii.

[8] European Court of Human Rights (ECtHR), judgment of October 15, 2024, case no. 13337/19 - H.T. v. Greece and Germany.

[9] European Court of Human Rights (ECtHR), Guide on Article 3 of the European Convention on Human Rights, August 31, 2024, p. 6, available here: https://bitl.to/3zng.

[10] European Court of Human Rights (ECtHR), judgment of June 01, 2010, case no. 22978/05 - Gäffgen v. Germany.

[11] Overview: Federal Agency for Civic Education, The Legal Dictionary, Primary Law, available here: https://bitl.to/41yA.

[12] Article 6 of the Treaty on the Functioning of the European Union.

[13] Overview: Bundeszentrale für Politische Bildung, Das Rechtslexikon, Sekundärrecht, available here: https://bitl.to/4MTy.

[14] Article 294 Treaty on the Functioning of the European Union.

[15] Overview: European Council, The ordinary legislative procedure, available here: https://bitl.to/41Or.

[16] Further reading: Stefan Marschall, "Kann das Grundgesetz geändert werden?", Federal Agency for Civic Education, available here: https://bitl.to/41Ow.

[17] Supreme Court of the United Kingdom, judgment of November 15, 2023, case number UKSC/2023/0093 - R (on the application of AAA and others), paragraph 25, available here: https://bitl.to/4MTg.

[18] Overview: Lena Anlauf, Hannah Arendt and the right to have rights, 2007, available here: https://bitl.to/4MU2.

Συνοπτικά:

1. Όταν παραβλέπεται το δίκαιο παραβλέπεται το κράτος δικαίου - και συνεπώς του θεμέλιου λίθου του Συντάγματος και κάθε δημοκρατίας.
2. Η περιφρόνηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ή η κατάργηση του δικαίου ασύλου έρχεται σε αντίθεση με το συλλογικό «ποτέ ξανά φασισμός» του 1945, στο οποίο βασίζεται τόσο το διεθνές δίκαιο όσο και την Ευρωπαϊκή Ένωση.
3. Αν θέλουν να νομιμοποιήσουν τις επιστροφές στα σύνορα, θα πρέπει πρώτα να τροποποιηθεί τόσο το πρωτογενές όσο και το δευτερογενές δίκαιο της ΕΕ, η ΕΣΔΑ, η Σύμβαση της Γενεύης και το γερμανικό Σύνταγμα. Και όλα τα παραπάνω είναι ουσιαστικά αδύνατα στην πράξη.
4. Ακόμη και αν η Γερμανία αποχωρήσει από την ΕΕ, την ΕΣΔΑ και τη Σύμβαση για τους Πρόσφυγες: Η αρχή της μη επαναπροώθησης παραμένει δεσμευτική βάσει του εθιμικού διεθνούς δικαίου. Ισχύει ακόμη και χωρίς διεθνείς συνθήκες

Τί πρέπει να γίνει;

• Αν κάποιος ισχυρίζεται ότι «το δίκαιο πρέπει να ακολουθεί την πολιτική», να τον ρωτήσετε τι πραγματικά εννοεί. Θέλει να παραβλέψει το δίκαιο ή να το αλλάξει; Αντιλαμβάνεται την κλίμακα ενός τέτοιου αιτήματος; Θα πρέπει να επιτρέπεται στο κράτος να κάνει ό,τι θέλει - ανεξέλεγκτο; Τι θα συμβεί όταν κάποιος με διαφορετικές απόψεις έρθει στην εξουσία; Αν η απάντηση είναι « το δίκαιο πρέπει να αλλάξει», εξηγήστε τι συνεπάγεται αυτό: Αποχώρηση από την ΕΕ, αποχώρηση από την ΕΣΔΑ (κάτι που μόνο η Ρωσία έχει κάνει), εγκατάλειψη του διεθνούς δικαίου. Διευκρινίστε του επίσης ότι αυτό θα επηρεάσει και τα δικά του δικαιώματα -διότι αν τα ανθρώπινα δικαιώματα δεν ισχύουν πλέον, τότε κανείς δεν έχει.

Επιπλέον πηγές:

• Max Pichl, Law statt Order. Der Kampf um den Rechtsstaat
• Mediendienst Integration, «Kann Deutschland das individuelle Asylrecht aussetzen» Συνέντευξη με τη Nora Markard, 7 Απριλίου 2025 (αναδημοσίευση).