Ποιά είναι τα βασικά νομικά ερωτήματα;

1. Καταπατούν οι επιστροφές προσώπων στα σύνορα το ευρωπαϊκό δίκαιο;

Ο κανονισμός Δουβλίνο ΙΙΙ[1] αποτελεί το βασικό εργαλείο του Κοινού Ευρωπαϊκού Συστήματος Ασύλου (ΚΕΣΑ). Ορίζει τις αρμοδιότητες σχετικά με τις διαδικασίες ασύλου εντός της ΕΕ και τίθεται σε εφαρμογή αμέσως μόλις ένα νεοαφιχθέν άτομο εκφράσει την πρόθεση να ζητήσει άσυλο[2]. Η ευθύνη του εκάστοτε κράτους δεν είναι αυτοδίκαιη, αλλά υπόκειται σε μια συγκεκριμένη τυπική διαδικασία - τη λεγόμενη διαδικασία προσδιορισμού της ευθύνης ή διαδικασία του Δουβλίνου.[3] Εάν μια επιστροφή πραγματοποιηθεί χωρίς αυτή τη διαδικασία, είναι παράνομη.

Το θέμα των επιστροφών έχει απασχολήσει ιδιάιτερα τη δημόσια συζήτηση στη Γερμανία ήδη από το 2018. Ο τότε Υπουργός Εσωτερικών Χόρστ Ζέεχοφερ προχώρησε σε συμφωνίες με χώρες όπως η Ελλάδα - που είναι γνωστή ως «Συμφωνία Ζέεχοφερ» - η οποία επέτρεπε τις επιστροφές από τα γερμανικά σύνορα στην Ελλάδα εντός 48 ωρών. Το Διοικητικό Δικαστήριο του Μονάχου έκρινε τη συμφωνία παράνομη, λόγω του ότι δεν περιλαμβάνει τη διαδικασία του Δουβλίνου. [4]

Σύµφωνα µε το νέο Κοινό Ευρωπαϊκό Σύστημα Ασύλου, ο Κανονισµός ∆ουβλίνο ΙΙΙ πρόκειται να αντικατασταθεί από τον Κανονισμό για το Άσυλο και τη Διαχείριση της Μετανάστευσης.[5] Ωστόσο, και ο νέος κανονισμός προβλέπει τη διεξαγωγή μιας επίσημης διαδικασίας,[6] πράγμα που σημαίνει ότι η νομική κατάσταση δεν θα μεταβληθεί.

Ο παράνομος χαρακτήρας των επιστροφών προκύπτει επίσης από τη Χάρτα Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ (ΧΘΔ), η οποία ισχύει όπου εφαρμόζεται το ευρωπαϊκό δίκαιο[7], συμπεριλαμβανομένων των διαδικασιών ασύλου που διέπονται από το ΚΕΣΑ. Η ΧΘΔ απαγορεύει τόσο τις συλλογικές όσο και τις ατομικές απελάσεις - κανείς/μιά δεν επιτρέπεται να απελαθεί χωρίς ατομική αξιολόγηση των κινδύνων που αντιμετωπίζει.[8] Επιπλέον, το δικαίωμα στο άσυλο δεν είναι δυνατόν να καταργηθεί, καθώς είναι κατοχυρωμένο εντός της ΕE.[9]

Επιπλέον, η ΧΘΔ της ΕΕ ευθυγραμμίζεται με την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), η οποία αποτελεί θεσμικό εργαλείο του Συμβουλίου της Ευρώπης και όχι της ΕΕ.[10]  Εάν μια πράξη παραβιάζει την ΕΣΔΑ, παραβιάζει αυτομάτως και την ΧΘΔ. Οι επιστροφές στα σύνορα συνιστούν επίσης παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων - αναλυτικότερα σχετικά παρακάτω.

Τέλος, η ΕΕ δεσμεύεται από τις ιδρυτικές της συνθήκες να συμμορφώνεται με τη Σύμβαση της Γενεύης για τους Πρόσφυγες,[11] η οποία απαγορεύει την επιστροφή ατόμων που αιτούνται προστασίας χωρίς τη δέουσα διαδικασία (αρχή της μη επαναπροώθησης).[12]

2. Παραβιάζουν οι επιστροφές στα σύνορα την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων;

Οι επιστροφές στα σύνορα παραβιάζουν την ΕΣΔΑ. Οι υποχρεώσεις που απορρέουν από την ΕΣΔΑ όχι μόνο απαγορεύουν στα κράτη να βλάπτουν άμεσα τα άτομα (π.χ. να τους επιτίθενται σωματικά), αλλά επιβάλλουν και θετικές υποχρεώσεις προστασίας. Τα κράτη πρέπει να αξιολογούν κατά πόσον οι ενέργειές τους θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ενός ατόμου - για παράδειγμα, εκθέτοντάς το στον κίνδυνο θανατικής ποινής ή απάνθρωπης μεταχείρισης σε άλλη χώρα.

Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΔΑΔ) καθιέρωσε για πρώτη φορά αυτή την αρχή στην υπόθεση ενός Γερμανού πολίτη, του Γενς Σέρινγκ, ο οποίος επρόκειτο να απελαθεί από το Ηνωμένο Βασίλειο στις ΗΠΑ, όπου αντιμετώπιζε τη θανατική ποινή[13] Η ιστορία του έγινε αργότερα ντοκιμαντέρ από το Netflix.[14]

Καθώς τα ανθρώπινα δικαιώματα -ιδίως η απόλυτη απαγόρευση της απάνθρωπης και εξευτελιστικής μεταχείρισης σύμφωνα με το Άρθρο 3 της ΕΣΔΑ- ισχύουν καθολικά, καλύπτουν και τους αιτούντες/ούσες άσυλο. Σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων,  η παραβίαση του Άρθρου 3 συνιστά παραβίαση μιας από τις «πιο θεμελιώδεις αξίες των δημοκρατικών κοινωνιών»[15] και δεν μπορούν να γίνουν εξαιρέσεις -ακόμη και σε καιρό πολέμου.[16]

Τον Οκτώβριο του 2024, το ΕΔΔΑ έκρινε ότι η επιστροφή ενός Σύρου αιτούντα άσυλο από τη γερμανική ομοσπονδιακή αστυνομία στην Ελλάδα χωρίς τη δέουσα διαδικασία ήταν παράνομη. Το δικαστήριο έκρινε ότι η Γερμανία δεν είχε αξιολογήσει τους κινδύνους που αντιμετώπιζε το άτομο στην Ελλάδα.[17]

Συνοψίζουμε: αφού οι επιστροφές παραβιάζουν την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, παραβιάζουν επίσης και τη Χάρτα Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ, η οποία απαγορεύει την απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση σύμφωνα με το Άρθρο 4.

3. Παραβιάζουν οι επιστροφές στα σύνορα το γερμανικό Σύνταγμα;

Στη συζήτηση τίθεται συχνά το ερώτημα κατά πόσον οι επιστροφές παραβιάζουν τον γερμανικό Grundgesetz (Θεμελιώδης Νόμος). Η σύντομη απάντηση είναι ότι στην πράξη, ο Θεμελιώδης Νόμος έχει μικρή σημασία για τους αιτούντες/ούσες άσυλο, καθώς τον έχει υποσκελίσει το ευρωπαϊκό δίκαιο. Εξάλλου, η παραβίαση του ευρωπαϊκού δικαίου σημαίνει αυτομάτως παραβίαση του Θεμελιώδους Νόμου, καθώς το ευρωπαϊκό δίκαιο υπερισχύει σύμφωνα με την αρχή της υπεροχής του δικαίου της ΕΕ.

Λεπτομερής εξέταση αυτού του ζητήματος θα γίνει σε άλλη ενημέρωση - αναμείνατε!

4. Γιατί η αίτηση ασύλου αποτελεί το κλειδί; Πότε θεωρείται ότι μια αίτηση ασύλου ότι έχει υποβληθεί;

Η δημόσια συζήτηση στη Γερμανία, μεταξύ άλλων και η συζήτηση για τον επόμενο Καγκελάριο, αναφέρεται συνήθως στη διάκριση μεταξύ των επιστροφών που αφορούν όσους/ες δεν έχουν υποβάλει αίτηση ασύλου και των επιστροφών όσων έχουν υποβάλει. Η διάκριση αυτή είναι σημαντική, διότι οι επιστροφές ατόμων που δεν έχουν υποβάλει επίσημα αίτηση ασύλου πραγματοποιούνται ήδη σε μεγάλη κλίμακα[18]

Οι κανονισμοί της ΕΕ για το άσυλο -συμπεριλαμβανομένου του Κανονισμού Δουβλίνο ΙΙΙ- εφαρμόζονται αποκλειστικά και μόνο όταν έχει υποβληθεί «αίτηση διεθνούς προστασίας». Οι αρχές, σε πολλές περιπτώσεις ισχυρίζονται ότι πριν την επιστροφή του το άτομο δεν υπέβαλε αίτηση. Ωστόσο, σύμφωνα με το ευρωπαϊκό δίκαιο, η αίτηση ασύλου ορίζεται ως «ενα αίτημα για παροχή προστασίας από ένα κράτος μέλος, με την οποία τεκμαίρεται ότι το πρόσωπο ζητάει να του χορηγηθεί καθεστώς πρόσφυγα ή επικουρικής προστασίας».[19] Πρόκειται για έναν σκόπιμα ευρύ ορισμό.

Για ανθρώπους από τη Συρία, το Αφγανιστάν ή το Ιράκ, είναι παράλογο να θεωρηθεί ότι δεν υφίσταται πρόθεση να ζητήσουν άσυλο - και όμως η πλειονότητα των επιστρεφόμενων ατόμων από τη προέρχεται από αυτές τις χώρες.[20] Επιπλέον, η ύπαρξη επίσημης αίτησης ασύλου δεν σχετίζεται με την ισχύ των υποχρεώσεων τήρησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, οι οποίες δεν προϋποθέτουν συγκεκριμένες διατυπώσεις.

5. Οι επιστροφές στα σύνορα είναι παράνομες επειδή είναι παράνομοι οι συνοριακοί έλεγχοι;

Οι επιστροφές στα σύνορα αποτελούν, στο γερμανικό πλαίσιο, μια επί της ουσίας άρνηση εισόδου, η οποία πρέπει επιβάλλεται πριν από την είσοδο ενός προσώπου σε μια χώρα. Από τη στιγμή που ένα πρόσωπο έχει ήδη εισέλθει, δεν μπορεί να του απαγορευτεί η είσοδος. Συνεπώς, η νομιμότητα των ίδιων των συνοριακών ελέγχων αμφισβητείται, ιδίως εντός του Χώρου Σένγκεν.[21]

Είναι σαφές ότι χωρίς συνοριακούς ελέγχους δεν μπορούν να πραγματοποιηθούν επιστροφές - διότι οι συνοριακοί έλεγχοι καθιστούν δυνατές τις επιστροφές. Ωστόσο, οι συνοριακοί έλεγχοι καθεαυτοί είναι συχνά παράνομοι - ιδιαίτερα όταν η διάρκειά τους παρατείνεται.  Ακόμη και κατά τη διάρκεια μιας υποτιθέμενης έκτακτης ανάγκης, οι διαρκείς συνοριακοί έλεγχοι δεν είναι ποτέ νόμιμοι. Περισσότερες πληροφορίες θα υπάρξουν σε προσεχή ενημέρωση.

Συνοψίζοντας:

1. Οι επιστροφές αιτούντων/ουσών άσυλο στα σύνορα της Γερμανίας παραβιάζουν το ευρωπαϊκό δίκαιο και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Τόσο το Διοικητικό Δικαστήριο του Μονάχου όσο και το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΔΑΔ) έχουν αποφανθεί κατά των παράνομων επιστροφών της Γερμανίας.
2. Οι επιστροφές χωρίς εξατομικευμένη διαδικασία ασύλου παραβιάζουν τα ανθρώπινα δικαιώματα. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η διαδικασία ασύλου και η εξέταση ενός αιτήματος είναι απαραίτητες προκειμένου να διαπιστωθεί αν έχει υπάρξει παραβίαση. Αυτό ισχύει και σε κάθε άλλη διαδικασία ενώπιον των αρχών. Φανταστείτε να κατεδαφίσει το κράτος ένα σπίτι και έπειτα να εξεταστεί αν η κατεδάφιση ήταν νόμιμη. Θα ήταν παραλογισμός. Για αυτό, η διαδικασία δίκαιης εξέτασης των αιτμάτων προστασίας κατοχυρώνεται στα θεμελιώδη και τα ανθρώπινα δικαιώματα. 
3. Οι νόμοι δεν πρέπει να αλλάζουν κατά το δοκούν. 'Οποιος ισχυρίζεται ότι ο νόμος πρέπει να ακολουθεί αποκλειστικά την πολιτική, εγκαταλείπει τις δημοκρατικές κατακτήσεις και αν είναι συνεπής θα πρέπει να αποχωρήσει από την ΕΕ και το Συμβούλιο της Ευρώπης. Ένα κράτος, άλλωστε, δεν μπορεί να αλλάξει μονομερώς τις υποχρεώσεις που προβλέπει το ευρωπαϊκό δίκαιο ή να τις αγνοήσει - είναι δεσμευτικές για όλα τα κράτη μέλη
4. Όποιος ισχυρίζεται ότι θα επιστρέφονται στα σύνορα μόνο όσοι δεν θέλουν να υποβάλουν αίτηση ασύλου, αποκρύπτει το γεγονός ότι συχνά οι αιτήσεις ασύλου απλώς αγνοούνται.

Τί να κάνουμε

• Οι συζητήσεις σχετικά με τη νομιμότητα των επιστροφών στα σύνορα είναι προσχηματικές. Όποιος/α έχει ασχοληθεί με το θέμα γνωρίζει ότι είναι παράνομες. Εάν χρειάζεστε μια λεπτομερή ανάλυση, παρακαλούμε συμβουλευτείτε τις ενημερώσεις μας.
•  Αποκαλύψτε τα προσχηματικά «επιχειρήματα». Ρωτήστε τον συνομιλητή σας για το πώς ακριβώς φαντάζεται τις επιστροφές στα σύνορα: Τί περιλαμβάνουν; Ποιοί άνθρωποι επηρεάζονται; Ποιά είναι η διαδικασία; Εξηγήστε του ότι σε κάθε περίπτωση πρόκειται για παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ότι άνθρωποι στερούνται το δικαίωμά τους σε εξατομικευμένη αξιολόγηση.
• Επιμείνετε στο ζήτημα της υπεράσπισης του κράτους δικαίου. Ρωτήστε τον συνομιλητή τί σημαίνει για τον ίδιο η παράνομη απόρριψη αιτημάτων προστασίας. Θα την αποδεχόταν; Τότε ο συνομιλητής είναι αδιάφορος για το κράτος δικαίου.

Επιπλέον Πληροφορίες:

• Constantin Hruschka, Dublin ist kein 5-Minuten-Verfahren, Verfassungsblog vom 23. Juni 2018, available here: https://bitl.to/3zQZ.
• Anne Pertsch and Robert Nestler, Grenzenloses Europa?, Grundrechtereport 2024.
• Catharina Ziebritzki and Robert Nestler, Unionsrecht statt „Deals“ in der Europäischen Asylpolitik, Neue Zeitschrift für Verwaltungsrecht, 2020, Seite 129 fortfolgende, available here: https://bitl.to/3zRO.

Επιπλέον Ερωτήσεις;

Οι ενημερώσεις μας έχουν συμμετοχική δομή - Εσείς ρωτάτε, εμείς απαντάμε! Γι' αυτό σας παρακαλούμε να επικοινωνήσετε μαζί μας ανά πάσα στιγμή με ερωτήσεις και προτάσεις στη διεύθυνση briefings@equal-rights.org.

[1] Regulation (EU) No. 604/2013, here available: https://bitl.to/3zQR.

[2] See Article 3(1) of the Dublin III Regulation.

[3] More on the obligation to carry out a Dublin procedure: Hruschka, Verfassungsblog vom 23.06.2018 here available: https://bitl.to/3zQZ. 

[4] Munich Administrative Court, decision of 04.05.2021, file number M 22 E 21.30294.

[5] Regulation (EU) 2024/1351, available here:https://bitl.to/3zQd.

[6] See Article 16(1) of the Asylum and Migration Management Regulation.

[7] Article 51 CFR.

[8] Article 19 CFR.

[9] Article 18 CFR.

[10] Article 52(3) CFR.

[11] Article 78(1) of the Treaty on the Functioning of the European Union.

[12] Article 33(1) of the Geneva Refugee Convention.

[13] European Court of Human Rights (ECtHR), judgment of July 7, 1989, file no. 14038/88 - Soering v. United Kingdom.               

[14] Till Murder Do Us Part: Soering vs. Haysom.

[15] For example, in the Guide to Article 3 ECHR, which is compiled by the ECtHR, on page 3, available here: https://bitl.to/3zng.

[16] Article 3 ECHR is “emergency-proof”, this follows from Article 15 ECHR.

[17] ECtHR, Judgment of October 15, 2024, No. 13337/19 – H.T. gegen Deutschland und Griechenland.

[18] Pertsch/Nestler, Grenzenloses Europa, in Grundrechtereport 2024.

[19] Article 2(b) Directive 2013/32/EU (Asylum Procedures Directive).

[20] Pertsch/Nestler, Grenzenloses Europa, in Grundrechtereport 2024.

[21] Nestler/Vogt, § 13 Residence Act, in Huber/Mantel, Commentary on the Asylum Act and Residence Act, 2024.